Με αφορμή το μάθημα του σχολικού βιβλίου της Ιστορίας “Οι δάσκαλοι του Γένους” ακολουθεί ένα αφιέρωμα στις σημαντικές προσωπικότητες των μορφωμένων Ελλήνων που κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας συνέβαλαν, με την προφορική διδασκαλία τους ή με τα κείμενα τους, στην καλλιέργεια της ελληνικής παιδείας.
Οι δάσκαλοι του Γένους δίδασκαν σε ναούς, σε σχολεία και σε δημόσιους χώρους. Έγραφαν επίσης επιστολές και άρθρα σε περιοδικά και εφημερίδες είτε ολόκληρα βιβλία, που τα τύπωναν με την υποστήριξη της Εκκλησίας, των Φαναριωτών ηγεμόνων ή φιλομαθών εμπόρων. Με το έργο τους βοήθησαν στην ίδρυση σχολείων και την τόνωση της ελληνικής παιδείας, στην ιδεολογική προετοιμασία της Μεγάλης Επανάστασης του 1821 και στην ανάπτυξη του Φιλελληνισμού στη Δύση.
Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός
Ξεχωριστή προσωπικότητα αποτελεί ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, ο οποίος συνδύαζε το πνεύμα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και της παιδείας με τη θρησκευτική πίστη και την εθνική συνείδηση. Ήταν λόγιος μοναχός του Αγίου Όρους, ιεροκήρυκας και μάρτυρας. Το κήρυγμά του έβρισκε μεγάλη απήχηση στον υπόδουλο ελληνικό πληθυσμό της υπαίθρου, όπου περιόδευσε για να αναχαιτίσει τους εξισλαμισμούς, ιδρύοντας σχολεία.
Στη συνέχεια, πατώντας στα παρακάτω άρθρα διαβάζουμε περισσότερες πληροφορίες για τον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό:
Ανάμεσα στους δασκάλους του Γένους ξεχωρίζουν για τη δράση τους ο λόγιος επαναστάτης Ρήγας Βελεστινλής και
ο Αδαμάντιος Κοραής, ένας Έλληνας φιλόλογος φημισμένος ακόμη και στην Ευρώπη.
Ρήγας Βελεστινλής
Ο Ρήγας, γιος εμπόρου, γεννήθηκε το 1757 στο Βελεστίνο της Θεσσαλίας, το οποίο στην αρχαιότητα ονομαζόταν Φερές. Νεαρός ακόμη, μπήκε στην υπηρεσία των Φαναριωτών στην Κωνσταντινούπολη και έπειτα μετανάστευσε στο Βουκουρέστι, ως γραμματέας του ηγεμόνα της Βλαχίας. Το συγγραφικό και εκδοτικό του έργο είναι μεγάλο. Ο Ρήγας εξέδωσε γαλλικά μυθιστορήματα μεταφρασμένα στη δημοτική γλώσσα, ένα βιβλίο Φυσικής για σχολική χρήση, έναν τεράστιο χάρτη της Ελλάδας, την περίφημη «Χάρτα της Ελλάδος», μια εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου και πολλά άλλα.
Ο Θούριος ήταν ένας φλογερός επαναστατικός ύμνος που συγκίνησε πολλούς νέους της εποχής και έγινε σύμβολο του αγώνα για την ελευθερία.
Ο Ρήγας Βελεστινλής οραματιζόταν τη συνεργασία των υπόδουλων βαλκανικών λαών για την απελευθέρωσή τους από τον οθωμανικό ζυγό και τη δημιουργία ενός ευνομούμενου δημοκρατικού κράτους, όπου θα κυριαρχούσε η ελληνική γλώσσα και παιδεία. Ωστόσο, η δράση του έγινε γρήγορα γνωστή και προκάλεσε την αντίδραση της Αυστρίας, η οποία τότε διατηρούσε καλές σχέσεις με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι Αυστριακοί συνέλαβαν τον Ρήγα και συνεργάτες του το Δεκέμβριο του 1797. Λίγους μήνες αργότερα τον παρέδωσαν μαζί με επτά συντρόφους του στους Τούρκους, οι οποίοι τους θανάτωσαν και τους έριξαν στον ποταμό Δούναβη.
Αδαμάντιος Κοραής
Ο Αδαμάντιος Κοραής καταγόταν από πλούσια οικογένεια της Χίου, αλλά γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1748. Φοίτησε αρχικά στην Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης, ενώ αργότερα εγκαταστάθηκε μόνιμα στη Γαλλία, όπου σπούδασε ιατρική. Εκεί γνώρισε από κοντά τη Γαλλική Επανάσταση και τις φιλελεύθερες ιδέες της. Ασχολήθηκε κυρίως με την αναγραφή, την επιμέλεια και τη δημοσίευση των χειρογράφων αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων.
Ο Κοραής πίστευε ότι για να ελευθερωθεί το ελληνικό έθνος, έπρεπε πρώτα να φωτιστεί διαμέσου της παιδείας, με κατάλληλη όμως μέθοδο διδασκαλίας και χρησιμοποιώντας μια νέα ελληνική γλώσσα, με απλούστερη μορφή από την αρχαία. Η απήχησή του ήταν μεγάλη και πολλοί δάσκαλοι ζητούσαν τις συμβουλές του. Γνωστές είναι επίσης οι θεωρίες του για τη γλώσσα. Ο Κοραής πρότεινε τη χρήση μιας γλώσσας που θα είχε ως βάση της την καθομιλουμένη γλώσσα της εποχής, από την οποία όμως θα είχαν αφαιρεθεί οι ξένες λέξεις καθώς και οι διάφορες ιδιωματικές εκφράσεις.
Απόσπασμα από το έργο «Σάλπισμα Πολεμιστήριον» του Αδαμάντιου Κοραή
«Οι Ηπειρώται ενθυμήθητε* τα κατορθώματα των προγόνων σας. εσείς και παλαιά εφάνητε ανδρείοι, και σήμερον ακόμη εδειξατε με τας κατά των αγρίων Πασάδων νίκας, ότι δεν εχάσατε την προγονικήν μεγαλοψυχίαν. Οι Θεσσαλοί και Μακεδόνες ενθυμήθητε ότι οι πρόγονοι σας κατετρόπωσαν τον Δαρείον, όστις ήτον ασυγκρίτως φοβερώτερος βασιλεύς από τον σημερινόν άνανδρον και γυναικώδη τύραννον της Ελλάδος. Οι Πελοποννήσιοι και οι λοιποί Έλληνες μη λησμονήσετε τα τρόπαια*, όσα κατά των βαρβάρων ανέστησαν* οι προπάτορές* σας. και σεις εξαιρέτως οι Μαϊνώται συλλογισθητε ότι είσθε αίμα Σπαρτιατών. Όλοι ομού*, όσοι με το λαμπρόν όνομα των Ελλήνων δοξάζεσθε, βάλετε καλά εις τον νουν σας, ότι αφ’ όσας δυστυχίας δύναται να πάθη ο άνθρωπος η πλέον απαρηγόρητος είναι η δουλεία.
Κοραής. Άπαντα τα πρωτότυπα έργα, επιμέλεια Γ. Βαλέτας, τόμ. Α1, σ. 69.
Τραγούδι «Δάσκαλοι τοῦ Γένους»
μουσική Παν. Σωτηρόπουλου, ἐνορχήστρωση Νικ. Παπαχρήστου
Στίχοι
Δάσκαλοι του Γένους πρώτοι φωτισμένοι εμπνευστές
στο σκοτάδι της δουλείας, λευτεριάς οι απαρχές,
αναστήσατε το γένος, πυρπολήσατε ψυχές,
φτιάξατε σχολειά, δασκάλους, ήρωες, αγωνιστές·
Και τυπώσατε βιβλία μακριά στην ξενιτειά
των αρχαίων τη σοφία, νάματα πατερικά·
Μάθατε στους σκλαβωμένους ιστορία ιερή,
την ελληνική παιδεία, την πνευματική ζωή.
Δάσκαλοι του Γένους τώρα η Πατρίδα σας ζητά
τον λαό της Ρωμιοσύνης να αναστήσετε ξανά.
Δάσκαλοι του Γένους τώρα η Πατρίδα σας καλεί,
την Ανάσταση του γένους να γιορτάσουμε μαζί.
Αρνηθήκατ’ αθεΐες, δυτικές επιρροές
της κληρονομιάς του γένους γίνατε οι εκφραστές.
Η πατρίδα σαν ξυπνήσει, στης παράδοσης το φως
θα αρνηθεί δαυλούς της δύσης, θα δεχθεί ουράνιο φως
Θα στραφεί στην ιστορία, στων πατέρων τις γραφές,
θα βιώσει τη λατρεία, θα ανασάνουν οι ψυχές.
Εκκλησιές και μοναστήρια, ταπεινά κρυφά σχολειά
ικεσίες κι αγρυπνίες, για να ‘ρθει η λευτεριά.
Δάσκαλοι του Γένους τώρα η Πατρίδα σας ζητά…
Νιώσατε βαθιά τον πόνο του αλύτρωτου λαού
με εγρήγορση και φλόγα τ’ αναμμένου καντηλιού·
Βλέπατε μακριά στο μέλλον, λέγατε πως δεν αργεί
η Ανάσταση του γένους, όπου να ‘ναι θε να ‘ρθει.
Δάσκαλοι του Γένους τώρα η Πατρίδα σας ζητά…
Η άνθηση της ποίησης και του θεάτρου στην Κρήτη έμεινε στην ιστορία ως κρητική αναγέννηση. Ο “Ερωτόκριτος” και η “θυσία του Αβραάμ” του Β. Κορνάρου και η “Ερωφίλη” του Γ. Χορτάτζη είναι έργα που διαβάζονται ως σήμερα.
«Το κρυφό Σχολειό»
Ας ανατρέξουμε τώρα στο εξής ποίημα του Ιωάννη Πολέμη με τίτλο «Το κρυφό Σχολειό» – Είναι η πρώτη και η τελευταία στροφή.
«Απ’ έξω μαυροφόρ’ απελπισιά,
πικρής σκλαβιάς χειροπιαστό σκοτάδι,
και μέσα στη θολόκτιστη εκκλησιά,
στην εκκλησιά, που παίρνει κάθε βράδυ
την όψη του σχολειού,
το φοβισμένο φως του καντηλιού
τρεμάμενο τα ονείρατα αναδεύει,
και γύρω τα σκλαβόπουλα μαζεύει».
……………………………………………
«Ένας ψαλμός ακούγεται βαθύς
σα μελωδίες ενός κόσμου άλλου,
κι ανατριχιάζει ακούοντας καθείς
προφητικά τα λόγια του δασκάλου
με μια φωνή βαριά.
“Μη σκιάζεστε στα σκότη! Η λευτεριά
σαν της αυγής το φεγγοβόλο αστέρι
της νύχτας το ξημέρωμα θα φέρει”».
Τέλος, μπορείτε να διαβάσετε τη διπλωματική εργασία “ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΙ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821” της Σπηλιοπούλου Κωνσταντίνας από το ΔΙΪΔΡΥΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΕΛΛΑΔΑ: ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ» της Θεολογικής Σχολής Θεσσαλονίκης.