“Προμηθέας Δεσμώτης” του Αισχύλου

Σήμερα στο μάθημα της γλώσσας της Στ τάξης ασχολούμαστε με το Ανθολόγιο και οι μαθητές διδάσκονται το προτεινόμενο κείμενο “Προμηθέας Δεσμώτης” του Αισχύλου που αποτελεί απόσπασμα του συνολικού έργου.

Ποιος ήταν ο Αισχύλος;

Ο Αισχύλος (Ελευσίνα Ιπποθοωντίδας, Αρχαία Αθήνα, 525 ή 524 π.Χ. – Γέλα, Μεγάλη Ελλάδα, 456 π.Χ.) ήταν αρχαίος Έλληνας τραγωδός. Μαζί με τον Σοφοκλή και τον Ευριπίδη, είναι οι μοναδικοί τραγικοί ποιητές των οποίων έχουν σωθεί ολοκληρωμένα έργα. Στο έργο του συμπυκνώνεται η έννοια του δικαίου, καθώς και η συνείδηση του ποιητή ως μαχόμενου πολίτη. Στον “Προμηθέα Δεσμώτη” παρουσιάζει την ανθρώπινη προσπάθεια προς την εξέλιξη και τον πολιτισμό, παρουσιάζοντας τον Προμηθέα να δίνει στους ανθρώπους (κλέβοντάς την από τους θεούς) την φωτιά, μία δηλαδή από τις πιο χρήσιμες ανακαλύψεις στην ανθρώπινη ιστορία.

Η τραγωδία Προμηθέας Δεσμώτης γράφτηκε και διδάχτηκε μεταξύ των ετών 470 και 475 π.Χ. Ο σχετικός μύθος έχει αρκετές παραλλαγές. Σύμφωνα με την πιο γνωστή, ο Προμηθέας, για να βοηθήσει τους ανθρώπους, έκλεψε από τον Ήφαιστο τη φωτιά και τους την έδωσε, διδάσκοντάς τους παράλληλα τις επιστήμες και τις τέχνες. Ο Δίας, για να τον τιμωρήσει, τον έδεσε στο όρος Καύκασο κι έστελνε κάθε μέρα έναν αετό να τον τρώει το συκώτι. Κατά την διάρκεια της νύχτας όμως το συκώτι του ξαναδημιουργούνταν, οπότε ο αετός την επόμενη μέρα του το έτρωγε ξανά. Με αυτόν τον τρόπο ο Δίας ήθελε να διαρκέσει αιώνια το μαρτύριό του, μια που ο Προμηθέας ήταν αθάνατος. Τον Προμηθέα τον ελευθέρωσε ο Ηρακλής που σκότωσε τον αετό. Ο Δίας (ο μπαμπάς του Ηρακλή) χάρηκε τόσο πολύ με την γενναιότητα του γιου του, που πήρε πίσω την τιμωρία και άφησε τον Προμηθέα ελεύθερο.

Η αγάπη του Προμηθέα για τον άνθρωπο

Ο Προμηθέας ήταν Τιτάνας, γιος του Τιτάνα Ιαπετού και της Ωκεανίδας Ασίας. Αδέλφια του ήταν ο  Επιμηθέας, ο Άτλας και ο Μενοίτιος.

Στην Τιτανομαχία (τον πόλεμο των Τιτάνων με τα παιδιά τους, τους Θεούς του Ολύμπου) από ένα σημείο και μετά πήρε το μέρος του Δία, γι’ αυτό και μετά το τέλος του πολέμου (όπου οι Τιτάνες έχασαν) ο Δίας δεν τον τιμώρησε όπως τους υπόλοιπους Τιτάνες.

Ο Προμηθέας, σύμφωνα με τον μύθο δημιούργησε με την βοήθεια της θεάς Αθηνάς τους πρώτους ανθρώπους, πλάθοντάς τους με πηλό, αν και στην “Θεογονία” του Ησιόδου αναφέρεται ως ευεργέτης των ανθρώπων, όχι ως δημιουργός τους.

Αργότερα, όταν ο Δίας έφτιαξε τα ζώα (με υλικά της Γης και με φωτιά), ανατέθηκε στον Προμηθέα και τον Επιμηθέα να δώσουν σε κάθε ζώο κάποια χαρακτηριστικά (με τέτοιον τρόπο που να μην μπορούν να αλληλοεξοντωθούν.

Ο Προμηθέας είχε άλλες δουλειές να κάνει, οπότε ανέθεσε στον τον αδελφό του τον Επιμηθέα να ασχοληθεί εκείνος με την υπόθεση. Ο Επιμηθέας όμως ξεχάστηκε και έδωσε όλα τα “όπλα” στα ζώα. Όταν στο τέλος έφτασε η σειρά του ανθρώπου, δεν είχε μείνει τίποτε να του δώσει εκτός από κάτι τρίχες και λίγα νύχια. Ο Προμηθέας θύμωσε πολύ με τον αδελφό του, που άφησε τους ανθρώπους απροστάτευτους, γι’ αυτό ανέλαβε μόνος του από τότε και στο εξής την προστασία τους. Έτσι, μια φορά που είχε ανεβεί στον Όλυμπο έκλεψε την σοφία και την εξυπνάδα από την θεά Αθηνά. Ταυτόχρονα, έκλεψε και λίγη φωτιά από το εργαστήρι του Ήφαιστου –κρύβοντάς την μέσα σε ένα κούφιο ξύλο– και την έδωσε στους ανθρώπους. 

Όταν το έμαθε ο Δίας εξοργίστηκε με τον Προμηθέα που έδωσε αυτή την δύναμη στους ανθρώπους, και από τότε αρχίζει η τραγωδία…

Προμηθέας, Πανδώρα, Δευκαλίωνας και Πύρρα

Αργότερα ο Επιμηθέας έγινε βασιλιάς της Σικυώνας (κοντά στο Κιάτο είναι). Ο Δίας, επειδή είχε εκνευριστεί πολύ που οι άνθρωποι κατείχαν την φωτιά και προόδευαν, έστειλε στον Επιμηθέα να παντρευτεί την Πανδώρα, μια γυναίκα – δώρο των θεών υποτίθεται, προικισμένη με όλες τις χάρες (για να την ερωτευτεί ο Επιμηθέας) αλλά και πολύ περίεργη. Ως δώρο γάμου τούς έδωσαν ένα πιθάρι με την οδηγία να μην το ανοίξουν ποτέ. Η Πανδώρα που πέθαινε από την περιέργεια, τελικά το άνοιξε μια μέρα και από μέσα ξεπετάχτηκαν (και πλημμύρισαν τον κόσμο) όλες οι δυστυχίες και τα κακά.

Η τραγωδία Προμηθεύς δεσμώτης

Στην τραγωδία Προμηθεύς δεσμώτης, ο Αισχύλος πραγματεύεται την ηρωική αντίσταση του αλυσοδεμένου στον Καύκασο Προμηθέα να υποκύψει στο θέλημα του Δία. Ο πυρήνας του έργου του Προμηθέως δεσμώτου είναι το θέμα ενός ασταμάτητου αγώνα κατά της δύναμης της εξουσίας, η οποία, εν προκειμένω, συμβολίζεται με τον Δία. 

Ήδη στην εισαγωγή του έργου, αποκαλύπτεται η «αμαρτία» του Προμηθέα, που δεν είναι άλλη από την προσβολή της κοσμικής τάξης, αφού –αθάνατος ο ίδιος– παίρνει το μέρος των θνητών. Η δική του «αμαρτία» είναι η αμφισβήτηση της εξουσίας του Δία, δηλαδή η ανατροπή της τάξης.

Γιατί ο Προμηθέας ονομάζει τη φωτιά «δάσκαλο για πάσα τέχνη των θνητών»; Πώς αλλιώς την αποκαλεί;

Η φωτιά συμβολίζει τον πολιτισμό. Με την κλοπή της φωτιάς ο Προμηθέας θέλησε να δώσει στον άνθρωπο τα φώτα του πολιτισμού, της επιστήμης και της τέχνης. Γι’ αυτόν τον λόγο την και την ονομάζει “δάσκαλο για πάσα τέχνη των θνητών”.

Χωρίς τη φωτιά ο άνθρωπος πιθανότατα δεν θα είχε επιζήσει αφού πρώτα από όλα τον προστάτεψε από το κρύο και τους παγετούς. Ας μην ξεχνάμε ότι στον πλανήτη μας κάποτε επικρατούσαν πολύ πιο χαμηλές θερμοκρασίες από ότι τώρα! Επίσης, βοήθησε τον άνθρωπο να επεξεργαστεί διάφορα υλικά και να κατασκευάσει από αυτά όπλα, εργαλεία, σκεύη και άλλα χρήσιμα για τη ζωή του πράγματα.

Ο προμηθέας αποκαλεί τη φωτιά και “προίκα μεγάλη”. Αυτό το λέει, γιατί το θείο δώρο της φωτιάς αποτέλεσε τη βάση του ανθρώπινου πολιτισμού. Ήταν μία πολύ σημαντική προσφορά, μια ανεκτίμητης αξίας προίκα χωρίς την οποία δεν ξέρουμε αν θα υπήρχε σήμερα η ανθρωπότητα ή σε ποιο στάδιο πολιτισμού θα βρισκόταν…

Μίκης Θεοδωράκης – ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ ΔΕΣΜΩΤΗΣ, 1946,(Prometheus Bound) – Conservatoire royal de Liège 2017

“Το συμφωνικό αυτό έργο δεν ακολουθεί πιστά το ομώνυμο ποιητικό έργο του Αισχύλου. Είναι περισσότερο μια ελεύθερη μουσική απόδοση του Προμηθέα σαν ανθρώπινου συμβόλου… Οι αντιθέσεις, οι εναλλαγές της ορμής με τη δύναμη και της αγάπης με το μίσος, αποτελούνε τον πυρήνα του έργου αυτού… Εκείνο που με οδήγησε στο να του δώσω αυτό το περιεχόμενο δεν είναι ένας άνθρωπος μόνο. Είναι ένας ολόκληρος λαός. Η κατοχή σαν ένας καθρέφτης μας έδειξε τα πρόσωπά μας. Άγρια, ανυπόταχτα, ελεύθερα… Μόνο γι’αυτό ονομάζεται το έργο αυτό “Συμφωνικό ποίημα”. Η ερμηνεία του άλλωστε είναι εντελώς υποκειμενική και κατά τα άλλα θα μπορούσε να σταθεί σαν καθαρή συμφωνική μουσική.

Μίκης Θεοδωράκης